Από την επικοινωνία και την εκπαίδευση έως την εξάρτηση και την απομόνωση: το δίλημμα της εποχής των smartphones-Γράφει ο Βαγγέλης Φραγκιαδάκης
Είναι η πρώτη συσκευή που αγγίζεις το πρωί, συχνά πριν καν τα μάτια σου συνηθίσουν το φως. Είναι ο σιωπηλός σου σύντροφος σε κάθε στιγμή αναμονής, ο αόρατος τρίτος σε κάθε παρέα, η τελευταία πηγή φωτός που αντικρίζεις πριν κοιμηθείς. Το smartphone έχει πάψει προ πολλού να είναι απλώς ένα τηλέφωνο. Έχει μετατραπεί σε προέκταση του χεριού μας, σε προσθετικό μέλος του εγκεφάλου μας, σε πύλη προς έναν ατελείωτο ψηφιακό κόσμο που υπόσχεται τα πάντα: γνώση, σύνδεση, ψυχαγωγία, ευκολία.
Όμως, καθώς αυτή η συσκευή ενσωματώνεται όλο και βαθύτερα στη ζωή μας, μια ανησυχητική ερώτηση αναδύεται από τη λάμψη της οθόνης: μήπως η πύλη αυτή έχει αρχίσει να λειτουργεί και ως πόρτα ενός κελιού; Για κάθε πρόβλημα που λύνει, φαίνεται να δημιουργεί ένα καινούργιο. Για κάθε σύνδεση που προσφέρει, απειλεί μια άλλη, πιο ουσιαστική. Η τεχνολογία που σχεδιάστηκε για να μας απελευθερώσει, μήπως τελικά μας έχει κάνει ομήρους της αδιάκοπης ροής πληροφοριών, των ειδοποιήσεων και της άμεσης επιβράβευσης; Η ιστορία του smartphone είναι η ιστορία ενός διλήμματος που δεν αφορά την τεχνολογία, αλλά την ίδια την ανθρώπινη φύση στην πιο σύγχρονη εκδοχή της.
Ο Εγκέφαλος στην Εποχή του Scrolling
Η υπόσχεση ήταν δελεαστική: ολόκληρη η ανθρώπινη γνώση στην παλάμη του χεριού μας. Ο φουτουριστής επιστήμονας Ray Kurzweil είχε δίκιο όταν αποκάλεσε τα smartphones «πύλες προς την ανθρώπινη γνώση». Αυτό που δεν είχαμε προβλέψει, όμως, ήταν το νευρολογικό τίμημα αυτής της άμεσης πρόσβασης. Ο εγκέφαλός μας, ένα όργανο πλασμένο για προσαρμογή, αναδιαμορφώνεται από τις συνήθειες που του επιβάλλουμε. Η συνεχής, ατελείωτη κύλιση (scrolling) σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδησεογραφικές ροές τον εκπαιδεύει σε έναν νέο τρόπο λειτουργίας: την κατανάλωση γρήγορων, αποσπασματικών δόσεων πληροφορίας.
Το αποτέλεσμα είναι η σταδιακή ατροφία της ικανότητάς μας για βαθιά συγκέντρωση. Η παρατεταμένη ανάγνωση ενός βιβλίου, η αφοσίωση σε ένα σύνθετο πρόβλημα, ακόμη και η απόλαυση μιας ταινίας χωρίς παράλληλο έλεγχο του κινητού, γίνονται όλο και πιο δύσκολες ασκήσεις. Ο εγκέφαλος εθίζεται στις μικρές εκρήξεις ντοπαμίνης που προσφέρει κάθε νέα ειδοποίηση, κάθε like, κάθε καινούργιο βίντεο. Η βαθιά, δημιουργική σκέψη, αυτή που γεννιέται στις στιγμές της πλήξης και της εσωτερικής περιπλάνησης, υποχωρεί.
Δύο εικόνες, δύο εποχές
Για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς αλλάζει η σχέση μας με τον ελεύθερο χρόνο και τη σκέψη, αρκεί να συγκρίνουμε δύο στιγμιότυπα από το παρελθόν και το παρόν, εμπνευσμένα από το βιβλίο “The Anxious Generation” του Jonathan Haidt:
«Ύστερα από μερικές ώρες φροντίζοντας τα ζώα του και καλλιεργώντας τα χωράφια του, ένας νέος στρέφεται στην επίμονη εργασία της οικοδόμησης των τοίχων που οριοθετούν τη γη του από τον δρόμο ή τον γείτονά του. Μαζεύει πέτρες κάθε μεγέθου. Η δουλειά απαιτεί ελάχιστη σκέψη· στην πραγματικότητα, μετά από λίγο γίνεται αρκετά βαρετή. Είναι μόνος του, αλλά έχει τον χρόνο να αφήσει το μυαλό του να περιπλανηθεί· ίσως να σκέφτεται τους καινούριους ανθρώπους που είδε στον γάμο την προηγούμενη εβδομάδα, ίσως να συνθέτει καινούριες μαντινάδες, ίσως να φαντάζεται τι μπορεί να ετοιμάσει η μητέρα του για το βραδινό. Οι σκέψεις του δεν πιέζονται από τον χρόνο ούτε από την ανάγκη για διέγερση.»
Και σήμερα;
«Δύο γενιές αργότερα, ένας νέος είναι απασχολημένος με πολλές δραστηριότητες… Δεν θα βαρεθεί ποτέ, δεν θα μείνει ποτέ χωρίς κάτι να τον ψυχαγωγεί ή να του κινεί το ενδιαφέρον. Θα έχει το κινητό του ανοιχτό και θα σκρολάρει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αντί να περιπλανώνται, οι σκέψεις του θα καθοδηγούνται από την πορεία που χάραξαν κάποιοι άλλοι. Οι διάσημοι, οι influencers, οι αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης που κυριολεκτικά τρέφουν το μυαλό του. Αν μείνει χωρίς το κινητό του, θα νιώθει νευρικός, άβολα, ακόμη και χαμένος.»
Η αντίθεση με το παρελθόν είναι αποκαλυπτική.
Από την Κοινωνική Σύνδεση στην Ψηφιακή Απομόνωση
Το παράδοξο της εποχής μας είναι ότι ενώ είμαστε πιο συνδεδεμένοι από ποτέ, συχνά νιώθουμε πιο μόνοι. Τα smartphones γκρέμισαν τα γεωγραφικά σύνορα της επικοινωνίας, επιτρέποντάς μας να μιλάμε με αγαπημένους στην άλλη άκρη του κόσμου. Ταυτόχρονα όμως, ύψωσαν αόρατα τείχη ανάμεσα στους ανθρώπους που μοιράζονται τον ίδιο φυσικό χώρο. Η εικόνα μιας παρέας σε ένα τραπέζι, όπου όλοι κοιτούν τις οθόνες τους αντί για τα μάτια των συνομιλητών τους, έχει γίνει ένα θλιβερό κλισέ.
Η εικονική επικοινωνία, όσο χρήσιμη κι αν είναι, στερείται του πλούτου της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης: της γλώσσας του σώματος, του βλεμματικού τόνου, της απτής αίσθησης της παρουσίας. Η επιμελημένη, φιλτραρισμένη εικόνα που προβάλλουμε στα κοινωνικά δίκτυα συχνά οδηγεί σε έναν αέναο κύκλο σύγκρισης και κοινωνικού άγχους. Η ανάγκη για ψηφιακή επιβεβαίωση αντικαθιστά την ανάγκη για αυθεντική ανθρώπινη επαφή, οδηγώντας σε μια νέα μορφή απομόνωσης, όπου περιτριγριζόμαστε από ψηφιακούς «φίλους» αλλά στερούμαστε πραγματικής οικειότητας.
Ανακτώντας τον Έλεγχο: Από την Εξάρτηση στη Συνειδητή Χρήση
Η λύση σε αυτό το σύγχρονο δίλημμα δεν είναι η τεχνοφοβική απόρριψη. Το smartphone παραμένει ένα από τα ισχυρότερα εργαλεία που δημιούργησε ποτέ ο άνθρωπος, μια «μαγεία», όπως το έθεσε ο κοσμολόγος Martin Rees, που θα φάνταζε αδιανόητη πριν από μερικές δεκαετίες. Η πρόκληση δεν είναι να πετάξουμε το εργαλείο, αλλά να μάθουμε να το χρησιμοποιούμε με σοφία και πρόθεση.
Η ανάκτηση του ελέγχου ξεκινά από τη συνειδητοποίηση. Απαιτεί τη θέσπιση συνειδητών ορίων, όπως η δημιουργία «ζωνών χωρίς οθόνη» στο σπίτι ή η απενεργοποίηση περιττών ειδοποιήσεων που διασπούν συνεχώς την προσοχή μας. Η ψηφιακή παιδεία, τόσο στα σχολεία όσο και στην οικογένεια, είναι κρίσιμη για να εξοπλίσει τις νέες γενιές με τις δεξιότητες που απαιτούνται για μια ισορροπημένη σχέση με την τεχνολογία.
Πάνω απ’ όλα, απαιτεί την ενεργή αναζήτηση εναλλακτικών δραστηριοτήτων που τρέφουν το μυαλό και την ψυχή με τρόπους που μια οθόνη δεν μπορεί: ο αθλητισμός, η τέχνη, η επαφή με τη φύση, η αβίαστη συζήτηση με φίλους.
Το δίλημμα παραμένει. Έχουμε στα χέρια μας μια συσκευή που μπορεί να λειτουργήσει ως πύλη προς τη γνώση ή ως πύλη προς την εξάρτηση. Η επιλογή του προορισμού, τελικά, είναι δική μας.
